Celem programu Czyste Powietrze jest poprawa efektywności energetycznej i zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do atmosfery przez jednorodzinne budynki mieszkalne. Będzie można z niego korzystać do 2029 roku, niemniej jednak umowy mają być podpisywane do końca 2027 roku.

Na początku powinniśmy nadmienić, że program Czyste Powietrze to obiektywnie dobry kierunek, jeśli ważna jest dla nas jako społeczeństwa łagodzenie zmian klimatu, walka z zanieczyszczeniem powietrze i zmniejszanie rachunków za ogrzewanie. Według NIK program miał swoje mankamenty, które były “leczone” z opóźnieniem, lub wcale. 

NIK wskazuje zaniedbane obszary

NIK przede wszystkim zwrócił uwagę, że decydenci nadzorujący program nie podjęli wystarczających działań w celu zapewnienia efektywnej realizacji programu Czyste Powietrze. Z ustaleń przeprowadzonej kontroli opartych na opinii powołanych przez Izbę biegłych, wynika, że został on przygotowany bez studium wykonalności i bez wskazania podmiotu odpowiedzialnego za kompleksowe zarządzanie programem. Przez powstał problem jego prawidłowego wdrażania na każdym szczeblu i na każdym etapie realizacji. 

Co więcej, według NIK budżet programu nie został zbilansowany. Między innymi nie ustalono rzetelnie wszystkich źródeł i skali jego finansowania. Kontrolą objęto okres od 16 marca 2018 roku do 10 listopada 2021 roku. Jak podaje NIK, w tym czasie nie zabrakło pieniędzy na realizację zobowiązań, jednak zdaniem Izby wynikało to z wolnego tempa realizacji programu.

Brak rzetelnej bazy danych

Zarządzanie programem utrudniał brak systemu informatycznego, który stanowiłby dla niego bazę danych. W I kwartale 2020 roku podjęto prace zmierzające do jej stworzenia, ale po tym jak zostały przerwane, wznowiono je dopiero w połowie października 2021 roku. Ostatecznie uruchomienie tego systemu zaplanowano na drugą połowę 2022 roku.

Płynność realizacji programy

Zmiany w programie następowały często, co nie sprzyjało przejrzystości procedur. Według NIK mogło to zniechęcać potencjalnych beneficjentów. Program zmieniano jedenastokrotnie, w tym cztery razy jeszcze zanim zaczęto przyjmować wnioski o dofinansowanie. Izba przyznaje jednak, że w pewnym momencie nastąpił wzrost liczby wniosków składanych do wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej (wfośigw). Miało to miejsce po poprawkach w 2020 roku. Wówczas z około 1 tys. wniosków tygodniowo do około 4 tys. w drugim półroczu 2021 roku. Izba uznała, że to jednak nie wystarczy do realizacji celów programu Czyste Powietrze. 

Poprawki więc były i koniec końców zwiększyły znaczenie programu. Zwlekanie z nimi i nieudane próby to oczywiście uzasadnione zarzuty.

Brak powszechnej kampanii społecznej 

Izba orzekła, że zabrakło powszechnej i skoordynowanej kampanii informacyjno-edukacyjnej poświęconej programowi Czyste Powietrze. Nie opracowano jej ani na poziomie krajowym, ani na poziomie wojewódzkim czy gminnym. Trzeba zauważyć, że tak istotny z punktu widzenia finansowania termomodernizacji program powinien od samego początku również uświadamiać ludzi o zasadności wymiany starego źródła ciepła i docieplenia domu. 

Wyniki kontroli NIK

Przy dysponowanym budżecie w wysokości 103 mld złotych podpisano umowy na 4,2 mld złotych (około 4%). Izba orzekła, że osiągnięcie zaplanowanych efektów potrwa cztery lata dłużej niż planowano, czyli do 2033 roku.

Izba przedstawiła wyniki programu z czasów kontroli, ale warto je zaktualizować. Na dzień 14 października podpisano 436 832 umowy na łączne dofinansowanie inwestycji w wysokości około 7,8 mld złotych. Do beneficjentów popłynęły środki przekraczające 3,6 mld złotych. W ciągu ostatniego roku nastąpił pożądany wzrost popularności programu. Świadczy to o tym, że przeprowadzone przez decydentów zmiany spowodowały poprawę funkcjonowania programu.

Długi czas rozpatrywania wniosków

To w Polsce niestety norma przy większości wydawanych decyzji. Nikogo jednak to nie usprawiedliwia. W 2020 roku okres rozpatrywania wniosków został skrócony do 24 dni kalendarzowych. NIK podaje, że analiza 257 wniosków wykazała, że prawie 22% z nich zostało rozpatrzonych z opóźnieniem. W ekstremalnym przypadku opóźnienie wyniosło 190 dni roboczych. Jedyne co budzi wątpliwości to jednak próba. Nieco ponad ćwierć tysiąca wniosków przy kilku tysiącach tygodniowo to z pewnością zbyt mała liczba, aby pokusić się o wnioski w związku z oczekiwaniem na decyzję.

Rezygnacje z dofinansowania

Wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej jako powód zwlekania z decyzjami podawały zbyt dużą liczbę wpływających wniosków i absencję pracowników spowodowaną COVID-19. NIK w wyniku kontroli uznał, że długie oczekiwanie na wypłatę dofinansowania było też powodem rezygnacji beneficjentów z już podpisanych umów. Inne przyczyny rezygnacji to bardzo niskie zarobki lub wręcz brak dochodów, jak i również nieatrakcyjność dofinansowania w formie pożyczki. W czasie kontroli, w skali kraju beneficjenci zrezygnowali z około 3,5 tys. umów, a wfośigw wypowiedziały ich ponad 2,3 tys. W tamtym czasie podpisano 254 tys. umowy, czyli 2,3% umów zostało zerwanych.

Relacja NIK i rządzących

Nie jest żadną tajemnicą, że NIK stoi w opozycji do partii obecnie rządzącej, a program Czyste Powietrze to sztandarowa inicjatywa rządu, jeśli chodzi o termomodernizację. Brak przychylnego spojrzenia na wyniki programu są uzasadnione nie tylko z wystąpienia błędów w jego działaniu, ale także z powodów czysto politycznych. 

Zmiany w programie Czyste Powietrze

We wrześniu Paweł Mirowski, który pełni funkcję nowego pełnomocnika rządu ds. programu Czyste Powietrze i efektywności energetycznej budynków przedstawił nowe kierunki w jakich będzie się rozwijał mechanizm wsparcia. Najważniejsze planowane zmiany to:

• wyższe dotacje,
• większe dofinansowanie w przypadku termomodernizacji na podstawie audytu, 
• podwyższenie progów dochodowych, 
• możliwość złożenia dwóch wniosków, 
• uproszczenie procedur.

Więcej na ten temat w artykule Kolejne zmiany w programie Czyste Powietrze – co nas czeka?

Źródło: NIK, NFOŚiGW.